Dopiero harmonia
pięknej formy, solidnej treści
i prawdziwego szlachectwa ducha
prowadziły do ideału człowieka.
Ks. Ludwik Piechnik SJ
Tradycje edukacyjne Sandomierza są imponujące, począwszy od średniowiecza szkoła była nieodłącznym elementem życia mieszkańców miasta, a pedagodzy, będąc częścią elit społecznych, kultywowali dobre tradycje i stymulowali konieczne zmiany. Duże zasługi w tym względzie ma niewątpliwie I Liceum, choćby ze względu na długoletnie doświadczenia.
Odrodzenie Polski po 1918 roku postawiło przed polską szkołą nowe wyzwania, np. likwidacja zjawisk związanych z zaborami, likwidacja analfabetyzmu, wychowanie nowych obywateli. Gimnazjum sandomierskie reaktywowane przez Konsorcjum w 1915 roku bardzo żywo reagowało na zmieniającą się rzeczywistość.
Postawa społeczna i autorytet pierwszych pedagogów, takich jak: dyrektor Jan Łopuszński, nauczyciel łaciny Aleksander Patkowski zachęciły uczniów do większej aktywności. W szkole, najwcześniej z całego byłego Królestwa Kongresowego powstał samorząd uczniowski, który był partnerem szkoły w podejmowaniu wielu decyzji, uczył samodzielności. W dużym stopniu aktywność samorządu była wynikiem opieki sprawowanej nad nim w szkole przez Aleksandra Patkowskiego. Swoistym signum temporis była zakonspirowana w szkole działalność Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), która będzie inspirowała uczniów do wystąpień przeciwko władzom okupacyjnym austriackim. Młodzież gimnazjalna czynnie wspierała wystąpienia niepodległościowe, poprzez sabotaż, a nawet walkę z karabinem w ręku.
Dużą stabilizację prawno-organizacyjną szkole przyniesie decyzja rządu o upaństwowieniu z 2 września 1919 roku.
Powoli porządkowano sprawy kadrowe, niestety nie obeszło się bez strat, gdyż ze szkoły od 1921 roku odeszli: dyrektor Jan Łopuszański i Aleksander Patkowski. Z powodu wojny polsko-radzieckiej rok szkolny 1920/21 rozpoczął się dopiero 5 października, gdyż część grona pedagogicznego i uczniów klas starszych broniła Ojczyzny. W wojnie poległ nauczyciel Leon Jakubowski oraz uczniowie: Henryk Pikulski i Franciszek Wiącek.
Szkoła poza samorządem posiadała szereg organizacji i kółek naukowych. Było to idealnym odzwierciedleniem zwiększonej aktywności społeczeństwa polskiego po okresie uśpienia zaborowego. Dużą rolę w kreowaniu wychowania obywatelskiego odgrywało harcerstwo, którego opiekunem był Tomasz Hadam.
Bratnia Pomoc Uczniów istniejąca od roku 1917 z własnych funduszy udzielała zapomóg pieniężnych, pożyczek, dostarczła podręczniki. Spółdzielcze Stowarzyszenie Uczniów "Jutrzenka", czyli tzw. sklepik szkolny stanowili ci uczniowie, którzy wykupili jego udziały. Sklepik dostarczył podręczników, a zimą nawet śniadania.
Istniejące od1920 roku kółko krajoznawcze organizowało wycieczki, wykłady, gromadziło zbiory archeologiczne i etnograficzne. Sodalicja Mariańska pod opieką ks. F. Malarczyka oraz kółko Czerwonego Krzyża z opiekunem Zoją Frote propagowały pomoc charytatywną potrzebującym.
Obok wielu kółek naukowych, chóru, kina, szczególną aktywnością w szkole wyróżniało i się kółko historyczno-literackie pod opieką Aleksandra Patkowskiego. Przedstawienie: Szwedzi w Rudniku, Dożynki Sandomierskie, Betlejem polskie L. Rydla budziły ogólne zainteresowanie.
Wydawane od 1916 roku pismo szkolne "Spójnia", redagowane anonimowo przez uczniów, zawiera szereg odniesień do życia codziennego szkoły, ale również echa wydarzeń krajowych, a nawet sporów politycznych.
Decyzja o nadaniu szkole imienia Józefa Piłsudskiego wynikała po części z chęci podkreślenia zasług Marszałka dla Polski, jak również odzwierciedlała zmiany geopolityczne w Polsce po 1926 roku. Od 18 marca 1933 roku nazwa szkoły brzmi: Gimnazjum Męskie im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (od września 1937 również Liceum).
Cezura 1926 roku (zamach J. Pilsudskiego) dzieli cały okres Rzeczypospolitej nie tylko pod względem politycznym ale ma też wpływ na zmiany ideowo-wychowawcze w szkole. Do roku 1926 ze względu na duże wpływy Narodowej Demokracji obowiązywał model wychowania narodowego, zaś po zamachu majowym dominuje wychowanie państwowe.
Miarą skuteczności szkoły są zawsze zastępy wykształconej młodzieży. W latach 1918-1939 maturę uzyskało 457 uczniów, nie licząc zdających eksternistycznie. Nie sposób wymienić wszystkich absolwentów, ale nie należy też pominąć takich postaci jak: Adam Bień, Franciszek Kamiński, Tadeusz i Wacław Król, Wincenty Burek, Stanisław Szwarc-Bronikowski czy bp Walenty Wójcik.
W interesującym nas okresie funkcjonowania szkoły stanowisko dyrektora zajmowali:
- Jan Łopuszański (1915-1921)
- Edward Żuława (1921-1939)
