Marek Juszczyk
Przebieg prac remontowo-konserwatorskich w Collegium Gostomianum Po przyjęciu przez Radę Konserwatorską, powołaną przez Generalnego Konserwatora Zabytków w Warszawie, projektu koncepcyjnego remontu i adaptacji Collegium Gostomianum, jesienią 1986 r. PP Pracownie Konserwacji Zabytków O/ w Kielcach Zakład w Sandomierzu przejęły obiekt do badań i prac projektowych. W listopadzie 1986 r. rozpoczęły się badania architektoniczne oraz prace udostępniające zasypane pomieszczenia w części południowo-wschodniej dawnego zespołu kolegium. Prace badawcze i udostępniające dobiegły końca w 1988 r. W związku z brakiem funduszy projekt na etapie Założeń Techniczno-Ekonomicznych realizowano dopiero w roku 1990, a projekt techniczny remontu ukończono w 1994 r. W tym czasie, w miarę posiadanych środków finansowych, wykonywane były doraźne prace zabezpieczające, które zostały zawieszone w końcu 1990 r. Po dwuletniej przerwie w pracach zabezpieczająco-remontowych Collegium Gostomianum, spowodowanej brakiem funduszy na remont, roboty zostały wznowione z początkiem roku 1993. Wykonawcą prac zabezpieczających od 1986 r. były PP. Pracownie Konserwacji Zabytków w Kielcach Zakład w Sandomierzu. W lutym 1993 r. przystąpiono do prac zabezpieczenia górniczego obiektu. Rozpoczęto je od likwidacji szybika umieszczonego w narożniku ściany zachodniej korpusu głównego i ściany północnej ryzalitu południowego, udostępniającego najniższe kondygnacje piwnic. W szybiku stwierdzono bardzo dobry stan ściany zachodniej skrzydła wschodniego kolegium i bardzo zły ściany północnej ryzalitu południowego. Ściana ta praktycznie była zniszczona od ok. 1 do ok. 5 m poniżej obecnego poziomu terenu. W ścianie tej znajdował się cylindryczny kanał wentylacyjny, z którego zachowała się część dolna z otworem wlotowym (dolnym) otwartym do pom. nr 5 I poziomu piwnic oraz wlotami kanałów poziomych i kanałem pionowym wybiegającym ze zwieńczenia kopuły nakrywającej przestrzeń cylindryczną kanału. Obok odsłonięto zniszczone i zniekształcone licznymi wtórnymi przemurowaniami okno doświetlające (pom. nr 18) w poziomie suteren. W trakcie badań ratowniczych wykonano dokumentację fotograficzną i szkice pomiarowe odkrywanych elementów, co umożliwiło odtworzenie zniszczonych elementów i odbudowanie ściany. Kolejny szybik wykonano obok omówionego, przesuwając się w stronę zachodnią. I tu stan ściany północnej ryzalitu południowego był bardzo zły. Obrywy ściany obnażyły zniszczone elementy pierwotnego okna doświetlającego sutereny.
Na podstawie zachowanych śladów wydano zalecenia pozwalające na rekonstrukcję ww. okna i zabezpieczenie ściany. W zachodniej ścianie (ociosie) szybika od głębokości ok. 0,7 m do głębokości ok. 1,9 m poniżej terenu odsłonięta została ściana kamienna dostawiona do ściany północnej ryzalitu. Ściana ta wykonana była z bloków kamienia z użyciem cegły, zwłaszcza na styku ze ścianą północną. Dalsze prace prowadzone były przy podbiciu ściany i sklepienia piwnicy pod pom. nr VII (sutereny) w pom. nr IV. Obudowę wtórną wzmacniającą wykonano od wewnątrz bez naruszenia oryginalnego sklepienia. Po zabezpieczeniu ww. piwnicy wykonano kolejny szybik dla zabezpieczenia narożnika północno-zachodniego ryzalitu południowego oraz ściany zachodniej do pom. nr VII, osłabionej przez wypłukanie gruntu spod stopy fundamentu przez przeciek wody deszczowej. Na przełomie roku 1993/1994 wykonany został kolejny szybik od strony zachodniej ryzalitu południowego, z którego zaobserwowano przerwę w fundamencie ściany zachodniej na wysokości styku z pom. nr 5/6 (I poziom piwnic). Stwierdzono również od strony pom. nr 6, że ściana północna tego pomieszczenia (część zachodnia) stanowi tylko oblicowanie filara lessowego (filar "87"). Zdecydowano o eksploracji zawilgoconego filara i podbiciu fundamentu ściany pomiędzy pom. nr 5/6. W lipcu 1993 r. PP. PKZ przystąpiły do demontażu wiaty nad częścią południową (nad wykopami) w związku z przemurowaniem wieńców i montażem zbrojenia stropu odciążającego nad pomieszczeniami suteren. Przed końcem 1993 r., po wykonaniu wieńcy i nowego stropu odciążającego, ta część została zabezpieczona prowizorycznym zadaszeniem. Z początkiem 1994 r. realizowano prace remontowe w poziomie suteren w części południowej. Przemurowano ściany i sklepienia w pomieszczeniach udostępnionych i doraźnie zabezpieczanych w latach 19881990. Wykonane prace wzmocniły strukturę i konstrukcję ścian oraz sklepień, a także przygotowały tę część obiektu do wykonania stropów odciążających. Równocześnie prowadzono prace w pozostałych pomieszczeniach suteren. Wykonano między innymi przemurowania uszkodzonych ścian, zwłaszcza ściany międzytraktowej zniszczonej licznymi kanałami dymowymi "grub" i późniejszych pieców. To zadanie było realizowane równolegle na wszystkich kondygnacjach. W korytarzu suteren (pom. nr 18) zlikwidowano schody z poziomu parteru do suteren, odciążając sklepienia korytarza I poziomu piwnic (pom. nr 5). W trakcie prac rozpoznano przebieg kanałów dymowych, które po wyczyszczeniu i wzmocnieniu zostały wykorzystane w systemie wentylacji obiektu. W poziomie I piętra realizowano rozbiórkę wtórnych ścian działowych w salach, odsłaniając przy tym wyloty kanałów dymowych. Usunięto wtórne obmurowania okien, przywracając ich pierwotną wielkość.
W 1994 r. zakończono etap projektowy remontu Collegium Gostomianum. Autorem projektu był mgr inż. arch. Jerzy Jurkiewicz z Pracowni Projektowej PP PKZ w Kielcach. 17 listopada 1994 r. Rada Miasta Sandomierza podjęła uchwałę nr 6/43/94 o zobowiązaniu finansowania remontu Collegium Gostomianum. Decyzja Rady Miasta Sandomierza istotnie wpłynęła na podjęcie finansowania prac remontowych przez Kuratora Oświaty w Tarnobrzegu, ówczesnego właściciela obiektu. W okresie funkcjonowania uchwały (do końca 1998 r.) zrealizowano większość prac remontowych Collegium Gostomianum. Prace nabrały nie tylko tempa, ale co najważniejsze, mogły być planowo i logicznie realizowane. W ciągu 1995 r. wykonano przemurowania konstrukcyjne ścian korytarzy i rozpoczęto rozbiórkę stropów nad poziomem I piętra. Po wykonaniu nowych stropów kontynuowano odsłanianie sklepień nad pomieszczeniami parteru. Po odsłonięciu sklepień i ich odczyszczeniu wykonano iniekcję spoin i strop odciążający. W pomieszczeniu nr 52 ze względu na wyniesienie strzałki sklepienia nie wykonano stropu odciążającego, wykonano natomiast betonową łupinę wzmacniającą. W trakcie wykonywania wieńców dla stropów odciążających natrafiono na kanały wentylacyjne w filarach międzyokiennych ściany zachodniej (pom. nr 43). Kanały te były otwarte w kierunku do dołu i zapewne otwarte na elewacji. Odsłonięto także nieznaną wnękę przy narożniku zachodnim elewacji północnej ryzalitu południowego. Wszystkie odkryte obiekty zostały zaopatrzone w odpowiednią dokumentację. Podobny zakres prac zrealizowano w poziomie piętra attykowego. Wykonano przemurowania konstrukcyjne ścian wraz z konserwacją otworów rzygaczy i okien. Ściany attykowe zostały wzmocnione wieńcami i słupami żelbetowymi. Wymienione prace poprzedzały wykonanie nowej konstrukcji dachowej odtwarzającej pierwotny układ dachu. Zrealizowany w 1995 r. zakres prac po raz pierwszy w historii remontu Collegium Gostomianum przekroczył "stan bezwładności" i dał nadzieję na przyszłość. Rok 1996 był drugim z kolei, w którym prace remontowe zostały zintensyfikowane. Zakres prac remontowych skupił się głównie na zabezpieczeniu konstrukcyjnym tzw. pawilonu północnego, wraz z wymianą konstrukcji dachowej i pokryciem dachu. Wykonano przemurowania uszkodzeń ścian zewnętrznych i wewnętrznych w poziomie sutereny - parter - piętro - piętro attykowe, wzniesiono rekonstruowane ściany działowe odtwarzające pierwotny układ przestrzenny w poziomie parteru (pom. nr 7/42), na piętrze (pom. nr 7/52) oraz w całej przestrzeni kondygnacji poddasza w pawilonie północnym. Prace realizowano w warunkach utrudnionych przy istniejących konstrukcjach więźby dachowej i stropów drewnianych nad parterem i nad piętrem.
Ze względu na znaczne osłabienie konstrukcji ścian szczytów zachodniego i wschodniego w pawilonie północnym wykonano ich wzmocnienia, wprowadzając zakotwione w wieńcach i szczycie słupy żelbetowe oraz obmurowanie szczytów od wewnątrz na jedną cegłę. Po wykonaniu wszystkich przemurowań ścian, nowych stropów nad kondygnacjami parteru i piętra oraz nowej żelbetowej klatki schodowej od parteru do poddasza, w październiku sporządzono nową więźbę dachową, deskowanie połaci dachowych i jednorazowo pokrycie papą bitumiczną dachu nad pawilonem północnym. Równocześnie z pracami w pawilonie północnym przystąpiono do odsłaniania sklepień nad pomieszczeniami piwnic I kondygnacji. Sklepienia, po odsłonięciu i odczyszczeniu, zostały w kilku miejscach przemurowane (korytarz pom. nr 18 nad pom. nr 5). Wzmocniono je siatką zbrojenia drutem grubości 6 mm i zaprawą cementową, tworząc jednolity z wieńcami płaszcz żelbetowy. Nad zabezpieczonymi sklepieniami zostały wykonane stropy odciążające typu "ŁPS". W pomieszczeniach suteren (sale) w trakcie odsłaniania sklepień nad piwnicami natrafiono w podokiennikach ściany wschodniej na nieznane cylindryczne przestrzenie murowane z cegły, wykonane in situ w grubości ściany wschodniej w poziomie piwnic. Takie urządzenia istniały niemal pod wszystkimi podokiennikami pomieszczeń traktu wschodniego w suterenach (pom. nr 27, 28, i 29). Cylindryczne przestrzenie miały średnicę ok. 90 cm, głębokość ok. 160-170 cm, były przykryte kopułą mieszczącą się w podokienniku wnęki okiennej. Owe cylindry połączone były sklepionymi szyjami z pomieszczeniem piwnicy (dolny otwór) i na zewnątrz przed elewację (otwór górny). Sądzić można, że urządzenie to związane jest z produkcją wina w piwnicach kolegium. Zostało ono zinwentaryzowane, ale wymaga jeszcze badań porównawczych. W grudniu 1996 r. przystąpiono do odsłaniania sklepień w kolejnych pomieszczeniach nad poziomem parteru. W listopadzie i grudniu przemurowano spękane filary ściany zachodniej w poziomie suteren. Uszkodzenia filarów spowodowane były ich nawodnieniem i przemarznięciem w okresie zawieszenia remontu w latach 1991-1993. W ciągu 1997 r. między innymi zrekonstruowano część zachodnią i południową ryzalitu południowego. Prace rozpoczęto od przemurowań w piwnicy i suterenie przed ryzalitem. Rozebrano południową klatkę schodową (pom. nr 6) i zrekonstruowano w oparciu o zadokumentowane relikty, nową na odcinku parter - I piętro. Prace w tej części obiektu zakończono w roku 1998. Kontynuowano także prace przy odsłanianiu i wzmacnianiu sklepień oraz montażu stropów odciążających. Znaczny zakres prac konstrukcyjnych realizowany był w częściach skrajnych obiektu - w pawilonie północnym i części południowej. W trakcie prac ziemnych przed elewacją wschodnią zaistniała możliwość dodatkowych obserwacji i pomiarów odsłoniętych elementów przestrzeni cylindrycznych zachowanych w podokiennikach pomieszczeń suteren. Rozpoczęto wykonywanie robót instalacyjnych wewnątrz obiektu. Rok 1998 był ostatnim rokiem dofinansowania remontu Collegium Gostomianum z budżetu miasta Sandomierza. Na początku roku zakończono prace przy wzmocnieniu sklepień nad pomieszczeniami piwnic i suteren. Kontynuowano prace instalacyjne i rozpoczęto prace tynkarskie. Zakończono rekonstrukcję części ryzalitu południowego. Prace murowe pozwoliły na wykonanie dachu nad ryzalitem południowym oraz robót pokrywczych na całym obiekcie.
W 1999 r. Collegium Gostomianum przeszło pod zarząd Starosty Sandomierskiego. Z powodu braku środków finansowych prace były spowolnione. W związku z potwierdzoną wizytą Ojca Świętego Jana Pawła II w Sandomierzu i lokalizacją ołtarza papieskiego u podnóża skarpy, na której znajduje się Collegium Gostomianum, zdecydowano o wykonaniu prac elewacyjnych. W trakcie montażu rusztowań wykonano badania tynków, ustalając pierwotną kolorystykę elewacji. W styczniu inwestor dostarczył okna, które zamontowano w przygotowanych otworach. W wydzielonej przestrzeni pawilonu północnego kontynuowano roboty instalacyjne i tynkarskie. Prace elewacyjne realizowano w okresie od marca do czerwca i we wrześniu 1999 r. Do końca roku kontynuowano roboty tynkarskie i instalacyjne w obiekcie. W roku 2000 w związku z brakiem funduszy prace zostały zawieszone. Jedynie wiosną 2000 r. wykonano kotłownię c.o wraz z montażem kotła. W trakcie dotychczasowego wieloletniego remontu realizowanego przez PP Pracownie Konserwacji Zabytków O/Kielce osiągnięty został stan surowy zamknięty, wykonano elewacje, prace instalacyjne w zakresie pionów instalacji, co., wod.-kan., elektrycznych z siecią komputerową, telekomunikacji i TV oraz kotłownię c.o. 17 kwietnia 2001 r. po okresie przerwy w pracach trwającej od połowy roku 2000, po zaciągnięciu kredytu przez Starostwo Powiatowe w Sandomierzu, wznowiono roboty wykończeniowe w Collegium Gostomianum. Generalny zakres prac powierzonych w drodze przetargu przedsiębiorstwu "POLPRZEM" z Połańca obejmował: - w zakresie robót wewnętrznych: roboty instalacyjne, stolarskie, konstrukcyjne - rekonstrukcja biegów eliptycznej klatki schodowej na odcinku pomiędzy parterem i sutereną, posadzki, detal - barierki, poręcze itp.; - w zakresie robót zewnętrznych: nawierzchnie i odwodnienie terenu, budowa ogrodzenia. W trakcie prac ujawniły się nowe potrzeby, jak np. konieczność opracowania nowego projektu nawierzchni i odwodnienia, przekładki sieci instalacji podziemnych itd. W związku z koniecznym opracowaniem nowego projektu odwodnienia terenu i nawierzchni wprowadzony został na budowę nadzór archeologiczny podjęty przez dr. Marka Florka, który przygotował wytyczne archeologiczne do projektu i nadzorował prace ziemne. Prace remontowe skrzydła wschodniego zakończono 1 września 2001 r. na uroczystą inaugurację roku szkolnego w wyremontowanym obiekcie. W 2002 r. Starostwo Powiatowe Sandomierskie, dyrekcja I Liceum Ogólnokształcącego "Collegium Gostomianum" i Fundacja Collegium Gostomianum podjęły zadanie remontu części południowo-wschodniej dawnego kolegium wraz z rekonstrukcją części skrzydła południowego dla pomieszczenia szkolnej sali gimnastycznej oraz urządzenie zewnętrznych boisk szkolnych na tarasach skarpy wschodniej miasta.
