Aleksander Patkowski (1890-1942)
Aleksander Kazimierz Patkowski pedagog, regionalista, publicysta, redaktor. Urodzony w Ożarowie w rodzinie unickiej, wywodzącej się z Grubieszowskiego, był synem Leona i Heleny z Grodzkich, W roku 1899 rodzice wraz z synem przenieśli się do Sandomierza, gdzie ojciec był lekarzem powiatowym do śmierci w roku 1904. Matka owdowiawszy wyszła za Stefana Przyłęckliego, rejenta sandomierskiego. W latach 1899-1904 Aleksander uczęszczał do tamtejszego progimnazjum (już wówczas pod wpływem rodziców - brał udział w akcjach patriotycznych młodzieży), później uczył się w Warszawie w V Gimnazjum. Od roku 1905 uczęszczał w Warszawie do prywatnego gimnazjum polskiego Pawła Chrzanowskiego, gdzie w roku 1908 zdał maturę, Uczestniczył w szkolnym życiu kulturalnym i samokształceniowym, należał do zespołu redakcyjnego czasopisma "Na Wyżyny" i "Kalliope" (1906-7). W roku 1908 podjął studia z zakresu filologii klasycznej i polonistyki na Uniwersytecie Lwowskim. Należał do Stowarzyszenia "Życie", był członkiem zespołu teatralnego "UI", z którym występował na scenie, a także pisał dlań teksty. Doświadczenia aktorskie podsumował w artykule "O teatrze amatorskim". Podczas ferii i wakacji zorganizował także scenę amatorską w Sandomierzu, a wpływy z jej działalności przeznaczył na rozwój miejscowej biblioteki. W roku 1911 przeniósł się na UJ, gdzie kontynuował studia polonistyczne i rozpoczął anglistyczne. Ukończył je w roku 1913. Jednocześnie publikował w krakowskiej prasie artykuły z historii literatury oraz recenzje, oddzielnie wydał studium o G. K. Chestertonie pt. "Apostoł nierozsądku". W roku 1914 wstąpił do Brygady Legionów Polskich. Zwolniony niebawem wskutek choroby, leczył się początkowo w Krakowie, a następnie pod opieką matki w Sandomierzu. W mieści tym podjął rychło wszechstronną działalność. Pod koniec 1915 roku był współorganizatorem prywatnego gimnazjum polskiego, w którym rozpoczął nauczanie łaciny, a później także języka polskiego. Bardzo dbał o wyrobienie w uczniach samodzielności myślenia i używał w tym celu pomysłowych środków. Starannie przygotowywał się do lekcji i wiecznie eksperymentował. Zakładał kółka literackie i teatralne, a także spółdzielnię uczniowską, wprowadzał samorząd szkolny uczniów. Jednocześnie wygłaszał liczne odczyty, z których jeden pt. "Umysłowość i artyzm Henryk Sienkiewicza" ukazał się w osobnej broszurze. Ogłaszał także artykuły (m. in. w czasopismach "Pro Arte" i "Skamander") o literaturze angielskiej, a także studium "Analiza literacka w szkole średniej". W roku 1915 został sekretarzem Komitetu Obwodowego w Sandomierzu. W roku 1916 zorganizował Zrzeszenie Nauczycielstwa Szkół Początkowych. W roku 1917 był współorganizatorem spółdzielczej księgarni nauczycielskiej "Ognisko" i przewodniczył jej zarządowi do roku 1924. W roku 1918 przyczynił się do reaktywowania w Sandomierzu Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego PTK. Pracując w tym mieście był jednocześnie członkiem Zarządu Głównego ZNPSzP i Rady Głównej PTK w Warszawie. W latach 1921-23 uczył języka polskiego w Seminarium Nauczycielskim w Sandomierzu. Od roku 1922 organizował tamże Wakacyjne Kursy Uniwersyteckie, przekształcone po zjeździe podobnych organizacji w roku 1924 w Powszechny Uniwersytet Regionalny im. Stanisława Konarskiego. W latach 1923-28 był jednym z dyrektorów Towarzystwa Urządzeń Szkolnych i Laboratoryjnych "Urania" w Warszawie. Jednocześnie wykładał naukę o Polsce współczesnej na Wyższych Kursach Nauczycielskich, których kierownictwo objął w roku 1927. W latach 1928-39 pracował w Min. Wyznań Religijnych i Oświecienia Publicznego jako radca, był m. in. dyrektorem biblioteki tegoż Ministerstwa. Podczas pracy w obydwu tych warszawskich instytucjach zorganizował kilkadziesiąt wielodniowych wycieczek krajoznawczych z tzw. Bandą Regionalną złożoną z nauczycieli i uczonych. Zebrany podczas tych wycieczek materiał wykorzystywał we własnych publikacjach bądź redagowanych przez siebie czasopismach. W latach pracy w Warszawie Patkowski reprezentował Min. WRiOP we władzach Związku Polskich Towarzystw Turystycznych, Radzie Muzeum Etnograficznego oraz w wielu imprezach regionalnych. Założył w stolicy w roku 1925 Koło Sandomierzan, które na kilku zjazdach skupiało absolwentów szkół sandomierskich. Opublikował wiele książek i artykułów. Poza wymienionymi wydał m. in. "Wychowanie pokolenia w duchu demokratycznej idei współdziałania", "Oświata pozaszkolna we Włoszech", "Przewodnik informacyjny na 1933 rok", "Sandomierskie - Góry Świętokrzyskie"; Działalność pedagogiczna Aleksandra Patkowskiego inspirowała Stefana Żeromskiego podczas pisania dramatu "Uciekła mi przepióreczka". Od 1923 roku Patkowski był z Żeromskim w bardzo dobrych kontaktach; jemu dedykował później znaczną część swych prac. W okresie okupacji uczył na kompletach, układał tablice synchroniczne do nauki historii, tłumaczył na język polski utwory z literatury angielskiej. W roku 1940 rozpoczął pisać historię Związku Spółdzielni Spożywców "Społem", pracy tej jednak nie ukończył. Dnia 12 stycznia 1941 został aresztowany i po krótkim pobycie na Pawlaku wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Prowadził pracę kulturalną wśród współwięźniów. Zmarł w obozie 22 marca 1942 roku. Był odznaczony m. in. Złotym Krzyżem Zasługi oraz Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury (1935). Po wojnie na froncie byłej siedziby PTK w Sandomierzu wmurowano tablicę ku jego czci. Z małżeństwa z Zofią Barabasz, Aleksander Patkowski miał córkę - Hannę. Działalność pedagogiczna i społeczna Aleksandra Patkowskiego w Sandomierzu.
